Page 61 - Báo Quảng Nam - Số Tết Âm Lịch

Bà Rén hay Bà Rắn?
Cũng chính vị trí quan trọng ấy, tại đây
đã diễn ra trận đánh ác liệt giữa quân Trịnh
và quân Tây Sơn ngày 24/4/1777 mà “Việt
sử xứ Đàng Trong” của Phan Khoang đã
mô tả: “Quân Tây Sơn hoặc bị giết hoặc bị
voi giày, chết không xiết kể, bèn vỡ trận...
Quân Trịnh bắt được quân lính, quân nhu
khí giới rất nhiều, đuổi theo đến Thanh Hà
rồi chiếm dinh Quảng Nam”.
Cẩm Sa xưa cũng là nơi tấp nập xe ngựa
của quan khách, người buôn kẻ bán. Về
sau, khe nước quanh co phía tây làng được
vua Minh Mạng đào, khơi thông thành
dòng sông nối Thu Bồn - Vu Gia ra Cẩm Lệ
- Cửa Hàn.
Sách “Đại Nam nhất thống chí” của
triều Nguyễn viết: “Sông Vĩnh Điện ở phía
bắc huyện, thượng lưu tiếp hai nguồn Ô Da
và Thu Bồn, chảy về phía bắc đến xã Hòa
Khuê Đông, hợp với sông Cẩm Lệ chảy ra
cửa biển Đà Nẵng. Xét sông này nguyên
trước là đường thủy đạo, khuất khúc quanh
quẹo lâu năm bồi lấp, năm Minh Mạng thứ
3 (1822) vua sai Cai bộ Lê Đại Cương nhân
theo đường cũ đào vét từ xã Câu Nhí đến xã
Cẩm Sa dài hơn 850 trượng”.
Như vậy, từ trước đã có sông Lộ Cảnh
- Cổ Cò ở phía đông đến đầu thế kỷ 19 có
sông đào Vĩnh Điện phía tây, làng Cẩm Sa
trở thành làng giữa hai dòng sông cổ sầm
uất.
LÀNG CÓ NHIỀU TƯỚNG
Làng cổ nhỏ Cẩm Sa như hình mẫu thu
nhỏ đầy đủ, sinh động của truyền thống xứ
Quảng. Lịch sử làng qua bao biến thiên, từ
trù phú đến chiến tranh ác liệt và hồi sinh
phát triển. Nơi đây chứng kiến trận đánh
máu đổ thành sông thời chúa Trịnh - Tây
Sơn. Đó cũng là làng của đại khoa Ngô Lý -
Ngũ phụng tề phi rạng danh đất học Quảng
Nam. Đó là làng bị cày ủi trắng, bom đạn
băm nát từng góc vườn, tang thương trong
2 cuộc kháng chiến, nơi có nhiều Bà mẹ
Việt Nam anh hùng nhất.
Điều đặc biệt, làng Cẩm Sa có 5 vị tướng,
mà người dân ở đây luôn tự hào nhắc đến. Đó
là Thiếu tướng Phạm Bân, Anh hùng LLVT,
nguyên Tỉnh đội trưởng Quảng Nam - Đà
Nẵng; Thượng tướng Lê Thế Tiệm, nguyên
Thứ trưởng Bộ Công an; Thiếu tướng tình
báo Phạm Mai; Thiếu tướng Trần Đối, Anh
hùng LLVT, nguyên Phó Tư lệnh Mặt trận
479 và Trung tướng Nguyễn Văn Thảng,
nguyên Chính ủy Quân khu 5.
Thượng tướng Lê Thế Tiệm cùng Trung
tướng Nguyễn Văn Thảng đã dày công sưu
tầm tư liệu, góp công xây dựng bia tưởng
niệm “Địa điểm trận đánh 7 dũng sĩ Điện
Nam”, được công nhận Di tích lịch sử cấp
tỉnh (năm 2020).
Ông Phạm Đức Nam (con trai nguyên
Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng
Phạm Đức Nam), Chủ tịch Hội đồng Tộc
Phạm Quảng Nam - Đà Nẵng, người viết
sử làng tự hào: “Tôi có may mắn tìm về
cội nguồn nhiều làng quê từ Bắc vào Nam,
hiếm có làng quê nào như Cẩm Sa. Đúng
như ông cha ta thường nói: Quê nghèo nuôi
những anh hùng. Nơi đây từng là làng quê
đẹp, thanh bình (trước năm 1960), nơi sinh
ra nhiều người con ưu tú, làm rạng danh
quê hương. Bây giờ, tại Nhà truyền thống
Cẩm Sa đã và đang sưu tầm tư liệu, hình
ảnh để lưu giữ và giáo dục truyền thống
cho con cháu mai sau”.
Làng ta ở tận lòng ta (Nguyễn Duy). Với
bề dày truyền thống và không gian tương
lai, Cẩm Sa sẽ là chuỗi đô thị ven sông phát
triển bừng sáng, mềm như dải lụa gấm giữa
đôi bờ Vĩnh Điện - Cổ Cò phía Bắc Quảng
Nam, như ước nguyện người xưa: Cẩm Sa
lập xã lưu kim cổ.
Xuân Ất Tỵ 62
TP.Hồ Chí Minh (bài “Đặc điểm địa
danh Quảng Nam”) và sách “Địa
danh Quảng Nam - Xưa và Nay”
(của Võ Văn Hòe, NXB Đà Nẵng)
đều cho rằng địa danh Bà Rén
là do “giọng Quảng phát âm rắn
thành rén”. Nơi này vốn có tên Bà
Rắn vì có ngôi miếu thờ một phù
điêu với hình tượng rắn thần Naga.
Võ Văn Hòe trong tác phẩm
vừa dẫn viết: “Bà Rén là tên một
xứ đất nay thuộc xã Quế Xuân 1,
huyện Quế Sơn giáp huyện Duy
Xuyên. Trong sách “Phủ biên tạp
lục” của Lê Quý Đôn năm 1776
chép: Ba xứ Phường Tây, Thu Bồn
và Vực Rắn đều là đại đồng điền
của hai xứ Thăng Hoa và Điện
Bàn. Vào thời Champa tại nơi đây
Độc đáo chợ heo Bà Rén. Ảnh: PHƯƠNG THẢO có một ngôi đền thờ thần rắn Naga
bằng đá sa thạch. Từ xứ đất có đền
⁄ LÊ THÍ qua ranh giới giữa hai huyện Duy thờ rắn đặt tên cho đoạn sông Thu
Xuyên và Quế Sơn rồi nhập trở Bồn chảy qua đây là sông Bà Rén.
lại Thu Bồn ở địa phận xã Duy Sau đó do sông thay đổi dòng, đền
Cho đến bây giờ, việc Thành. Người địa phương diễn tả thờ thần rắn không còn” (trang
kiến giải địa danh Bà hiện tượng “tách - nhập” của dòng 523, 524).
sông một cách đầy hình tượng: “Đi Hoài Quảng trong bài “Nghĩ về
Rén (xã Quế Xuân 1, cho cố rồi cũng quay về”! ngữ địa danh ở xứ Quảng” không
huyện Quế Sơn) vẫn Theo một số nhà địa lý thì Bà đồng tình với cách lý giải trên mà
Rén là đoạn “sông chết” của Thu dựa vào một đoạn của Lê Quý Đôn
còn ẩn số. Sông Bà Bồn. Theo họ thì trước đây Bà Rén trong “Phủ biên tạp lục”: “Từ tuần
Rén bao đời chứng là một đoạn sông Thu Bồn. Một Ải Vân đi đến dinh Quảng Nam,
nhân vùng đất vẫn lần lũ lớn sông đổi dòng chảy theo tục gọi là Dinh Chiêm ở xã Cần
dòng chảy mới như ngày nay (qua Húc, huyện Duy Xuyên, không
lặng lẽ soi bóng thời cầu Câu Lâu). Đoạn sông cũ ngày quá hai ngày. Như đại quân đóng
đồn ở Dinh Chiêm, mà đi vào kinh
gian... càng thu hẹp và bồi lấp. Sức sống
mạnh mẽ của dòng mới (Thu Bồn) lược thì qua sông đến Kẻ Thế (cầu
CHỢ BÀ RÉN và sự trầm lắng của dòng cũ (Bà có ván nhỏ), sông Bà Rèn, đầm
Khoai (3 cầu ván nhỏ)…” mà cho
Rén) nói lên điều đó. Cũng chính
Chợ Bà Rén không phải là ngôi sự trầm lắng do nước chảy chậm rằng: “Như vậy, tên Bà Rén đã có
chợ cổ vì không thấy giới thiệu và phù sa lắng tụ mà con hến có từ lâu đời, ít nhất là trước thế kỷ
trong “Đại Nam nhất thống chí” điều kiện phát triển mạnh ở sông 18. Tên gọi này không liên quan
của triều Nguyễn. Chợ nằm ở vị trí Bà Rén. Món hến ở đây ngon cũng gì đến tượng nữ thần có hình rắn
đắc địa ngay bên quốc lộ 1 (cũ), lại vì lẽ đó. Naga nhiều đầu mà người dân ở
gắn với một bến sông, có thể liên Có nhà nghiên cứu còn cho đây nói chệch thành “rén”. Theo
lạc với cả nguồn và biển, là trung rằng, Bà Rén mới là ranh giới ông thì: “đó có thể là tên gọi một
tâm của vùng dân cư đông đúc. Việt - Chiêm thời Huyền Trân về nhân vật do dân gian gọi lâu ngày
Đến chợ Bà Rén có thể mua được làm dâu Chiêm quốc. Tác giả Hồ mà thành” hoặc: “có thể từ “lò
rèn” mà nhiều người quy ước trở
phong phú mặt hàng, đặc biệt là Trung Tú trong tác phẩm “Có 500
những đặc sản của địa phương năm như thế” (NXB Đà Nẵng, năm thành địa danh quen thuộc, sau
Quế Sơn như khoai chà, đường bát, 2012) đã chọn sông Bà Rén (chứ “rèn” biến thành “rén”.
bánh tráng sắn, phở sắn… không phải là Thu Bồn) làm ranh Chuyện ở Bà Rén ngày trước
Sự độc đáo của chợ Bà Rén còn giới để chia giọng Quảng thành có ngôi miếu thờ rắn hay tìm thấy
ở sự hiện diện của khu chợ heo, hai khu vực: Bắc và Nam Quảng bức phù điêu có hình tượng rắn là
chuyên bán heo con, heo giống Nam. chuyện rất có thể vì đối với người
cho các địa phương. Chợ họp từ Thêm nữa, đến nay có người Chăm, do chịu ảnh hưởng của
rạng sáng đến gần trưa thì vãn. Có vẫn cho rằng đình làng Phụng văn hóa Ấn Độ, rắn là một linh
thời đây là khu chợ heo lớn nhất Châu Đông (đình Đông) nằm vật. Hình tượng rắn xuất hiện rất
nhiều trong những kiến trúc điêu
của miền Trung, mỗi buổi có thể sát bờ bắc sông Bà Rén là để thờ
giao dịch hơn 500 con heo. những chiến binh đầu tiên sang khắc của họ. Tại Mỹ Sơn, Trà Kiệu
Ra đời hơn nửa thế kỷ, có lúc sông đi vào đất Chiêm trong cuộc (rất gần Bà Rén) đã từng phát hiện
thịnh lúc suy nhưng chợ heo Bà Nam chinh của Lê Thánh Tông nhiều phù điêu rắn nổi tiếng vào
Rén luôn tồn tại. Ai xuôi Nam Bắc năm 1471. Mặt khác, nhiều ngôi các năm 1903 và 1927 (hiện còn
mời ghé chợ nghe câu hát: “Ai về làng của huyện Điện Bàn thuộc lưu trữ tại Viện Bảo tàng điêu
Bà Rén ghé chợ heo/ Vui tai, bắt phủ Triệu Phong được ghi trong khắc Chăm Đà Nẵng và Bảo tàng
Lịch sử TP.Hồ Chí Minh). Chuyện
mắt chuyện tầm phèo/ Heo rẻ “Ô châu cận lục” của Dương Văn
người xung, vung bao chuyện/ An cũng nằm ở phía nam sông Bà Bà Rèn trong “Phủ biên tạp lục”
Trưa tan, buổi chợ đã lèo nhèo”. Rén như Mông Nghệ, Mông Lĩnh, có thể cũng là cách nghe rồi diễn
dịch của một người Bắc (Lê Quý
NHỮNG LUẬN CỨ Trà Đình …
Sông Bà Rén là đoạn sông nhỏ BÀ RÉN HAY BÀ RẮN? Đôn và thuộc cấp) từ cái giọng
dài 18km tách ra từ sông Thu Quảng “khó nghe” về chữ rắn
Sách “Địa chí Quảng Nam”,
Bồn ở khu vực cầu Chìm, xã Duy trang Thông tin điện tử TP.Đà trong Bà Rắn mà thôi. Luận điểm
Trung (huyện Duy Xuyên), chảy Nẵng, Trường Đại học KH-XH&NV của Hoài Quảng cũng chỉ là một
cách lý giải.
Đua ghe trên sông Bà Rén. Ảnh: LÊ TRỌNG KHANG