Page 58 - Người Hà Nội

Trong nghệ thuật chạm khắc đá, hình Cặp rắn được tả sinh động, đang cuốn lấy Hình tượng rắn ở các văn hóa miền Trung
tượng rồng Lý - Trần còn để lại nhiều tác nhau, mồm há rộng ngậm chân voi, trên lưng và miền Nam nước ta cũng được thể hiện
phẩm tuyệt đẹp, tiêu biểu là hình ảnh rắn voi lại đặt một chiếc trống đồng. Tinh xảo là 6trong nghệ thuật tạo hình. Tại các di tích
trên cột đá ở chùa Dạm (Bắc Ninh). Hình vậy, nhưng chiều dài của cả con dao găm cũng Chăm Pa có hình tượng con rồng Makara, cũng là
tượng hai con rồng được châu đầu vào nhau, chỉ khoảng 12cm. Dao găm tượng rắn này đã con vật không có thật trong thực tế, có cái thân là
thân hình uốn lượn quanh một vòng của cột được xếp hạng Bảo vật quốc gia và hiện đang con rắn, cá sấu, voi. Đây là biểu tượng của thủy
đá. Hai con rồng này đã được tạc vào đầu thời trưng bày ở Bảo tàng tỉnh Nghệ An. quái, vật cưỡi của thần biển Varuna và cả nữ thần
Lý, đến nay đã gần 1.000 tuổi mà vẫn cuốn sông Hằng Ganga Devi. Con rồng Makara biểu
hút du khách bởi tạo hình dạng 3D hiện đại, Hình tượng rắn ở ta còn liên quan đến tượng cho nước, cầu vồng (coi rắn là hình tượng
nổi bật nhiều chiều và hoa văn vẫn còn nét một vụ án oan nổi tiếng. Đó là vụ án “Hồ thân cong như cầu vồng). Makara có mặt trong
đanh. Tác phẩm này nửa như tượng tròn, nửa 4Dâm Đàm” (tức hồ Tây ngày nay). Dân văn hóa Chăm từ thế kỷ VII và kéo dài cho đến
như phù điêu, hết sức sống động. làng đã mượn ngôn ngữ mỹ thuật tạo tượng tận thế kỷ XIV với các tượng tròn điêu khắc đá.
đá để thể hiện nỗi lòng của một trung thần bị Trong nghệ thuật tạo hình rắn ở văn hóa
hàm oan. Bức tượng đá nổi tiếng này miêu tả Khơ Me, Nam Bộ, rắn thần Naga là một vị Thần
một con rắn có đủ mắt tròn, vây khắp thân, có trong hình hài một con rắn hổ mang với đặc
cả vành tai để nghe ngóng “thế sự”, nhưng trưng là có cái mang bành to ở phần đầu. Có khi
hàm răng sắc đang cắn chặt vào thân mình con rắn được thể hiện 1 đầu hay nhiều đầu,
như chẳng bao giờ gỡ ra được tựa nỗi hàm oan nhưng số đầu thường là số lẻ: 1, 3, 5, 7 và 9. Rắn
đã qua nhiều thế kỷ. Naga được tạo hình với chất liệu gỗ được sử
dụng trang trí đầu tay cầm xe tang, tủ kinh kệ,
điêu khắc nổi trên cánh cửa…, xi măng (được đổ
khuôn thạch cao), đồng (đúc khuôn)… tạo thành
các pho tượng tròn. Naga còn được thể hiện
trong tranh vẽ trên giấy, tranh sơn dầu, tranh
đắp nổi (phù điêu) trên các bức tường trong
chính điện, nóc mái của cổng chùa. Đề tài rắn
Tượng rồng - rắn trên cột đá chùa Dạm (Bắc Ninh). Ảnh Trịnh Sinh thường gặp là diễn tả câu chuyện về rắn thần
Naga có 7 đầu dùng thân mình làm ghế cho đức
Hình tượng rồng - rắn Lý Trần còn được Phật ngồi tu và dùng mang làm mái vòm che
tạo hình trên nhiều cấu kiện kiến trúc của mưa nắng cho Phật. Rắn Naga còn được tạo
Hoàng thành Thăng Long, nhất là trên các lá khối trang trí trên cổng chùa, tường rào, cột cờ,
đề đất nung trên mái cung điện, trên đồ gốm cầu thang dẫn lên chính điện, nóc mái, mi cửa…
ngự dụng trong vương triều. Tượng Thần rắn tự cắn vào thân. Ảnh: Dân Trí

Trên chất liệu đồng, người xưa cũng đúc Cái đẹp của bức tượng rắn này là được tả
tượng rắn trên cán dao găm. Bức tượng thực, đường nét chạm khắc sắc sảo, xử lý hình
3đôi rắn khá đẹp và là tượng tròn cổ nhất khối gọn gàng, theo khúc cuộn mà không theo
tả rắn trong văn hóa Đông Sơn. Về mặt nghệ khối dài loằng ngoằng như thân rắn ngoài đời.
thuật, có thể xếp pho tượng tròn này vào loại
hình mỹ thuật ứng dụng như cách xếp loại Trong các điện thờ mẫu Tam phủ, tứ phủ
hiện đại. Bức tượng này được “đặt” vào cán và các chùa "Tiền Phật, hậu Mẫu" cũng có
một con dao găm đồng. Những chiếc dao găm 5mặt tượng rắn. Một dấu hiệu quan trọng
thời này thường có phần lưỡi nhọn, sắc, có thể của điện thờ là có các cặp tượng rắn đang vắt
vừa là vũ khí, vừa là vật biểu tượng quyền uy vẻo trên xà nhà hay trên tường hướng vào các
nên ở phần cán thường là tượng người phụ nữ Mẫu. Đặc biệt, tượng rắn màu trắng được gọi là
đang khuỳnh tay, chống nạnh hay tượng voi, Bạch Xà Đại tướng, rắn màu xanh gọi là Thanh
tượng rắn với mục đích trang trí nghệ thuật. Xà Đại tướng mà dân gian thường gọi là “Ông Tượng rồng Makara Tháp Mắm, Bình Định thế kỷ XIII. Ảnh Trịnh Sinh
Lốt”. Những tượng này không làm từ chất liệu
đá, gốm, đồng… mà thường làm bằng giấy, car- Nhìn rộng ra, hình tượng rắn Naga có mặt
ton, tả thực như một dạng đồ hàng mã, nhẹ khắp các nước láng giềng của Việt Nam như
nhàng, dễ uốn lượn, tạo hình. 7Lào, Campuchia và Thái Lan… Đó là hình
tượng con rắn hổ mang bành được Ấn Độ Giáo và
Phật giáo “thiêng hóa” thành vị Thần Nagraj (vua
rắn), biểu tượng của sự bất tử. Nhiều khi tượng
Naga được tạc có đầu người mình rắn. Rắn được
vẽ trong tư thế cuộn mình trên cổ thần Shiva hay
Đôi rắn quấn nhau rắn đang cuộn mình làm giường ngủ cho thần
đang ngậm chân voi Vishnu… Làn sóng truyền bá Ấn Độ giáo và Phật
trên cán dao găm. giáo đã lan truyền từ Ấn Độ sang các nước Đông
Ảnh: Trịnh Sinh Nam Á như Thái Lan, Lào, Campuchia đã mang
theo cả nghệ thuật tạo hình rắn hổ mang bành.
Ảnh hưởng của sự giao lưu văn hóa, tôn giáo, tín
ngưỡng này được thấy rõ ở Kinh đô cổ Angkor
Wat ở Xiêm Riệp (Campuchia) nơi có rất nhiều
Bàn thờ trong điện Mẫu trưng bày ở Bảo tàng Dân tộc học. truyền thuyết và tượng rắn hổ mang bành ở các
Ảnh: Trịnh Sinh cổng vào khu đền đài nổi tiếng này.
Người Hà Nội
61