Page 35 - Báo Phú Yên - Số Tết Âm Lịch
P. 35
uân
X ẤT TỴ
Dù tiếp cận ở góc độ nào chăng nữa, không
thể phủ nhận rắn là một biểu tượng lớn
1 trong dòng chảy văn hóa dân gian. Khởi Rắn
nguồn từ đồng bằng sông Hồng với tục thờ rắn
trong các đền đài, miếu mạo, từ lâu hình tượng
Rắn góp mặt đầy sinh động trong nhiều di tích, trong
rắn cũng được khái quát thành quan niệm bền
chắc của người dân miền sông nước Nam Bộ.
lễ hội phong phú.
Có lẽ không có loài vật nào đa dạng về tâm thức (chỉ nơi hiểm nguy độc địa, ai đến đó không
chủng loại như rắn. Gần như ai cũng có thể kể thể sống sót trở về được); “hùm tha rắn cắn”
tên vanh vách các loài: rắn hổ, hổ mang, hổ lác, (không gặp tai ương này thì gặp hoạn nạn khác);
rắn lục, rắn nước, rắn nập nống, rắn lồng, rắn “khẩu phật tâm xà” (kẻ đạo đức giả, miệng
học trò, rắn cạp nia, rắn cạp nong… Chưa hết, người nói thương người, lòng dạ hiểm
dựa vào màu sắc, đặc điểm nhận dạng, người ta ác); “khẩu xà tâm phật” (người
còn phân loại thành: rắn lục hoa cân (màu xanh ngoài miệng bốp chát nóng
điểm xuyết những sọc đỏ); rắn lục đầu bạc (các nảy, nhưng bản chất thẳng
sọc trắng trên bộ da đen bóng); cạp nong đầu đỏ ngay, nhân đức); “đánh rắn
(phần đầu và đuôi đỏ chót, thân đen); rắn sọc Việt đánh dập đầu” (sử dụng đòn chí
dưa (vằn sọc đen trắng pha vào nhau); rắn hổ NGÔ THẾ LÂM mạng đối với kẻ hung ác để khỏi bị
ngựa (loại rắn phóng nhanh như ngựa sải), rắn báo thù); “liu điu lại nở ra dòng liu
hổ hành (lúc nào cũng có mùi hành); rắn hổ đất điu” (hàm ý về tính cách khó thay
(thân đen bóng, đen mốc giống màu đất); rắn đổi của con người)…
chuông (dùng đuôi để phát ra những tiếng kêu Xuất hiện từ rất sớm và sống hoang dã khắp
để xua đuổi, cảnh báo kẻ thù)... Trở lại với hai mặt đối lập trong
Phải chăng, vì sự phổ biến của loài vật này mọi nơi, loài rắn xưa nay trong tâm thức nhìn nhận về loài rắn, thật khó đưa
và từ những biểu hiện, tập tục sinh quán của người Việt vẫn song song tồn tại hai quan niệm 2 ra một kiến giải thuyết phục cho
chúng mà dân gian đã sử dụng rắn làm đối trọng đối lập: vừa mang đến nỗi khiếp sợ, đại diện cho điều này. Chỉ biết rằng, từ xa xưa, xuất
trong vô vàn những biểu đạt, so sánh với thói cái xấu, điều ác; vừa được phụng sự như một vị phát từ ý niệm về sông nước và sản
quen, lối sống, thậm chí là nhân cách con người. thần, mang ý nghĩa che chở, bảo vệ, là biểu tượng của xuất nông nghiệp, tục thờ rắn đã trở
Không khó để kể ra những liên tưởng thú vị ấy. thành một tín ngưỡng nguyên thủy
Từ trong ca dao, đồng dao, dân gian đã sớm đề tình yêu, sự tái sinh… với hai ý nghĩa chính là “vật tổ”
cập về rắn: “Bao giờ cho đến tháng ba, ếch cắn và “thủy thần” như một cách để
cổ rắn tha ra ngoài đồng”, “Rồng rắn lên mây, cầu an, mong mưa thuận gió
có cây núc nác, có nhà hiển vinh…”. người gian xảo có “đầu rắn, mắt chuột”; kẻ hòa, mùa màng tốt tươi.
Người đời thật có lý và thâm thúy khi mượn phản bội bị lên án là “cõng rắn cắn gà nhà”... Huyền tích về rắn cũng gắn liền với tín
rắn làm hình tượng để nói một cách khéo léo về Ở một góc độ khác, rắn cũng đi vào nhiều ngưỡng thờ Mẫu, liên quan đến nghi lễ cầu thai
thế thái nhân tình. Nói về tính cách con người, phép ứng xử, khái quát thành quan niệm và giúp vạn vật sinh sôi nảy nở. Vì thế, rắn được
người có tính cách thẳng thắn thường được ví răn dạy sâu xa: “Hễ đi gặp rắn thì may/ Về ví như những vị Mẫu sinh ra và cai quản thế
là “thẳng như rắn bò”; kẻ trâng tráo, mắt luôn nhà gặp rắn thì hay phải đòn” (chỉ sự may rủi giới, ban lộc cho muôn loài. Xa hơn, rắn cũng là
thao láo liếc ngang, nhìn dọc thì “thao láo như trong cuộc sống); “rắn rết bò vào, cóc nhái bò một biểu tượng của sự hướng thiện, gắn liền với
mắt rắn ráo”; những kẻ hay kêu la có “oai oái ra” (xử thế của kẻ độc ác như rắn rết không truyền thuyết xưa khi đức Phật cảm hóa được
như rắn bắt nhái”; hành động lén lút, sợ sệt thì thể chung sống với nhau được); “rắn mất đầu” loài rắn, rắn đã nguyện bảo vệ đức Phật tu hành.
“len lét như rắn mùng năm”; ám chỉ người hay (người lãnh đạo đã mất, thì bộ phận bên dưới Rắn trong đạo Phật rất linh thiêng, biểu tượng
bịa đặt, ba hoa có “vẽ rắn thêm chân”; ý nói không làm được gì nữa); “miệng hùm rắn độc” cho sự thiện tâm, tu hành và tính nhân văn của
đạo Phật.
Có thể thấy, rắn là một biểu tượng đa nghĩa,
đa diện trong văn hóa người Việt. Bên cạnh đại
diện cho nhân cách hạ đẳng, tâm địa
độc ác, hung hãn và gây ra muôn
nỗi khiếp sợ cho con người;
rắn lại vừa là hiện thân cho cái
thiện với những biểu hiện đầy nhân
tính, biết trả ơn, biết bảo vệ chở
che, có tình có nghĩa. Điều thú
vị này cũng giúp ta liên tưởng
đến hai mặt tốt xấu, cái ác và
sự thiện lương song song tồn
tại trong đời sống con người.
Bởi thế, dù thù ghét, dù trọng
vọng phụng thờ đều phản ánh
lối tư duy đa dạng của người
đời cần tôn trọng và khó chối cãi.
Đón năm Tỵ, đôi dòng mạn đàm
về loài rắn sẽ khó gói hết mọi vỉa
tầng quan niệm mà loài vật này
đã đóng góp cho dòng chảy
văn hóa xưa nay. Mặc dù vậy,
không thể phủ nhận trong tâm
thức người Việt, hình tượng rắn
hàm chứa nhiều ý nghĩa; là một
đối trọng quý giá giúp ta nhận thức
Minh họa: INTERNET hoàn thiện lối sống, ứng xử và sửa sang
đủ đầy hơn về lẽ sống nhân sinh mà
tâm hồn mình.
33
