Page 55 - Đại biểu Nhân dân

Văn hóa - Văn nghệ

Con rắn
Mãng Xà, tranh khắc gỗ từ dự án “Tranh khắc Cửu đỉnh Triều Nguyễn”, 2024, Trang Thanh Hiền

Nhiêm Xà - Mai Cảnh Xà - Mãng Xà -
đúc nổi trên Anh đỉnh đúc nổi trên Huyền đỉnh
Trong lịch sử nghệ thuật tạo từ vậT Thường
hình Việt Nam, rắn có lẽ là một
trong những con vật hiếm hoi
được khắc họa thành hình tượng

độc lập. Ấy nhưng trong hệ
thống vật linh đúc nổi trên Cửu [ đến vậT linh
đỉnh triều Nguyễn, rắn đã hiện nPGS.TS. TRANG THANH HIỀN

diện trên hai chiếc đỉnh là
Huyền đỉnh và Anh đỉnh.

ửu đỉnh là một trong những di sản vật linh người ta thường nghĩ ngay đến bộ tứ văn hóa dân gian ít khi được khắc họa một ngoài cùng bên phía tay phải nhìn từ Thế
văn hóa đặc biệt của triều Nguyễn. linh Long - Ly - Quy - Phụng (Rồng - Lân - cách độc lập nếu không phải được huyền Miếu ra Hiển Lâm Các) được khắc họa ít
CNăm 1835, chín chiếc đỉnh đồng Rùa - Phượng), trong đó duy nhất rùa là con thoại hóa thành vật linh - thần rắn. nhiều giống với các con rắn trong điện
được vua Minh Mạng cho đúc nhằm tôn vinh vật có thật. Còn bộ chín con vật linh trên Cửu Việc lựa chọn hình tượng rắn để đúc nổi thờ Đạo Mẫu, tức không nằm bò sát dưới
sự hưng thịnh của triều đại nhà Nguyễn và đỉnh có lẽ duy nhất rồng là con vật có tính trên cả Huyền đỉnh và Anh đỉnh của Triều đất mà được thể hiện như một con vật
quốc gia Đại Nam. Điều độc đáo nhất của chất hư cấu; các con vật khác đều có thật và Nguyễn được xem là sự tri ân của vua Minh linh trong huyền thoại. Trong các điện
chín chiếc đỉnh đồng này là hình ảnh đất từ xa xưa, gắn với đời sống sinh hoạt và tâm Mạng đối với rắn - “vị thần” đã giúp cha mình thờ Mẫu, Thanh Xà - Bạch Xà thường vắt
nước Việt Nam được đúc nổi trên những linh của người Việt. Điển hình như cá Ông là vua Gia Long trong những ngày gian khó trên các kèo cột trước những án thờ như
chiếc đỉnh đồng. Mỗi chiếc đỉnh gồm 17 hình (Nhân Ngư) gắn liền với tín ngưỡng thờ cá chống lại sự truy đuổi của nhà Tây Sơn. thể hiện ra các vị thần này hiện hữu trên
ảnh được lựa chọn theo các chủ đề, đề tài ông voi của cư dân vùng biển phía Nam. Sách “Đại Nam thực lục” chép sự kiện này một tầng vũ trụ khác, cai quản bầu trời
khác nhau và tuân theo con số 9 - con số Riêng rắn, từ thời cổ đại, đã đóng vai trò như sau: “Năm 1782, vua đến Hà Tiên, đi hoặc cõi huyền không. Mãng Xà trên Cửu
linh như thiên tượng, linh vật, lãnh hải, sông quan trọng trong tín ngưỡng thờ các thế lực thuyền nhỏ qua biển. Đêm tối không thấy rõ, đỉnh cũng vậy, con vật được tạo hình như
núi, cầm thú, côn trùng, thảo mộc, kiến trúc, tự nhiên của người Việt. Trong tín ngưỡng thờ ở gầm thuyền hình như có vật gì đội, tang đang bay trên những đám mây lớn, mà sự
xe kiệu, thuyền bè vũ khí… Tất cả đã khái Mẫu, ông Hổ và ông Lốt đã trở thành hai linh tảng sáng nhìn ra thì đó là một đàn rắn. xuất hiện của nó đã làm cho mưa gió nổi
quát nên “bách khoa toàn thư” về một quốc vật quan trọng. Ông Lốt được thờ trong các Người đi theo đều lấy làm sợ. Vua giục cứ đi, lên, khiến mặt đất như rung chuyển, cỏ
gia Đại Nam giàu có và cường thịnh thời bấy đền phủ là Thanh Xà (rắn xanh) và Bạch Xà một lát thì đàn rắn đi mất”. cây rạp xuống ngả nghiêng. Chiếc đuôi
giờ. Và trong những hình khắc này, hình (rắn trắng) và được huyền thoại hóa thành Và, trong vô số loài rắn, hai loại lớn dài, nhọn, mình đầy vẩy tròn và chiếc lưỡi
tượng con rắn lần đầu tiên xuất hiện độc lập thủy thần Tam Đầu Cửu Vĩ, tức rắn ba đầu, nhất là Nhiêm Xà và Mãng Xà đã được dài chẻ ra làm ba vừa như đang phun lửa,
trên hai chiếc đỉnh đặt trước Thế Miếu tại chín đuôi. Con vật huyền thoại này đã trở Minh Mạng cho chọn để chạm khắc, đúc vừa thể hiện chính xác đặc điểm sinh học
kinh thành Huế. thành vật cưỡi của một số Quan Hoàng, như nổi lên Anh đỉnh (chiếc đỉnh tượng trưng của Mãng Xà.
Quan Lớn Đệ Tam (Hoàng Bơ), Quan Hoàng cho sự sáng suốt) và Huyền đỉnh (chiếc Một đặc điểm khác trong lối thể hiện hình
Con vật quan trọng Cả… Tuy nhiên trong tranh thờ dân gian đỉnh tượng trưng cho sự huyền diệu, thần tượng Mãng Xà là cách thức nghệ nhân mô tả

trong tín ngưỡng người Việt Hàng Trống, hình tượng con rắn hiếm khi kỳ). Do đó, hai loài rắn lớn này cũng xuất khuôn miệng con rắn. Khóe miệng hơi cong
lên như hơi cười, giảm đi cảm giác về độ dữ
được tạo hình một cách độc lập mà thường hiện với hai thần thái khác biệt.
Có thể nói, việc lựa chọn hình ảnh con chỉ góp mặt trong những khung cảnh sông Nhiêm Xà xuất hiện như một con vật đời dằn, tạo ra thần thái gần gũi và vui tươi. Dẫu
rắn để khắc nổi trên Huyền đỉnh và Anh đỉnh nước hay được khắc họa cùng hình tượng thường. Nhiêm Xà còn được gọi là Mai Cảnh rằng với nghệ thuật chạm khắc đúc nổi trên
mang ý nghĩa khá đặc biệt. Trước hết, để rắn các ông Hoàng kể trên. Xà, là loài rắn lớn (trăn), thường ẩn mình trong chất liệu đồng, chất liệu này chỉ có một màu,
xuất hiện trên Cửu đỉnh triều Nguyễn không rừng, rình các con thú đi qua thì quăng mình nhưng với sự diễn tả nét khắc cùng với độ nổi
đơn thuần là loài vật thường gặp trong đời Huyền thoại hóa thành vật linh bắt mồi, nuốt ăn. Hình ảnh con trăn chạm cao thấp, dày mỏng đã tạo ra thần thái đặc
sống của người Việt, mà bởi nó được xếp khắc trên Anh đỉnh (đỉnh đồng thứ 3 từ phía biệt cho hình tượng linh vật.
vào hàng chín con vật linh. Theo nhà nghiên Trở lại với hình ảnh những con rắn được tay trái vào nhìn từ Thế Miếu ra Hiển Lâm Các) Có thể nói, hình tượng con rắn trên Cửu
cứu Dương Phước Thu, bộ chín con vật linh khắc trên Cửu đỉnh, có lẽ việc chúng được xếp được mô tả là giống trăn lớn, cuộn tròn trên đỉnh triều Nguyễn thực sự độc đáo. Chúng
này bao gồm: Long (rồng), Miết (con trạnh), vào bộ chín linh vật còn phản ánh quá trình mặt đất giữa các bụi cỏ, trên mình nó có không chỉ đem lại giá trị bản sắc, góp
Nhân Ngư (cá ông), Linh Quy (rùa thiêng), biến đổi từ một con vật thường gặp trong dân những vằn hoa và kẻ sọc. Miệng của nó đang phần vào hệ thống vật linh của người Việt
Ngạc ngư (Cá sấu), Đại Mại (con đồi mồi), gian trở thành một con vật linh thiêng. Trên nuốt một con vật dạng như hươu, hoẵng, mà mà còn thể hiện thiên nhiên phong phú
Ngoan (rùa biển), Nhiêm xà (con trăn lớn) và thực tế, rắn vốn là con vật khiến dân gian e hai chiếc chân sau còn thò ra ở miệng. Dẫu trong sự dạng sinh học ở Việt Nam. Trên
Mãng Xà (con rắn lớn). sợ bởi chúng thường náu mình cả trên cạn, thần thái của con rắn này có phần dữ tợn dải đất hình chữ S, những con vật có thật
Bộ vật linh này khác biệt hoàn toàn với lẫn dưới nước. Đi rừng núi, sông nước mà gặp nhưng hết sức đời thường. được hóa hình trong những con vật linh,
những con vật linh thường gặp trong các di rắn, bị rắn cắn thường dẫn đến mất mạng. Trong khi đó, hình tượng Mãng Xà, đúc làm nên một nền văn hóa tinh thần giàu
tích lịch sử, văn hóa, tôn giáo. Khi nhắc đến Đây cũng là lý do, hình tượng con rắn trong nổi trên Huyền đỉnh (đỉnh đồng nằm có, súc tích và đậm bản sắc.
50 ĐẠI BIỂU NHÂN DÂN