Page 12 - Báo Phú Thọ

2025
2025
Xuân Ất tỵ
Với người Việt, con rắn hiện diện trong kho tàng
văn hóa dân gian lại được sáng tạo một cách đa
dạng, sinh động với những biến thể khác nhau, từ
hệ thống tên gọi - giống như cách gọi chung theo
1. Hình tượng rắn trong đặc tính sinh tồn và dáng vóc của con rắn như hổ
sáng tạo nghệ thuật ngôn
từ dân gian mang, hổ châu, rắn ráo, rắn lục, rắn chuông...,
Với người Việt, có lẽ còn là những cái tên mang tập tục hay phương ngữ
sự hiện diện con rắn trong địa phương như chằn tinh, giao long, thuồng luồng,
tiềm thức của con người mãng xà, ông giải, thậm chí là con rồng,... cho đến
được biểu hiện và gửi gắm
sớm nhất qua biến thể Giao các cách thức thờ phụng, sùng bái thông qua các
Long trong truyền thuyết hình thức thực hành tín ngưỡng tại các không gian
Lạc Long Quân và Âu Cơ, thiêng ở các địa phương khác nhau. Đó cũng chính
câu chuyện tái hiện nguồn
gốc thủy tổ dân tộc Việt và là các yếu tố dữ liệu cung cấp cơ sở để trở thành
huyền thoại Thánh Gióng các hình ảnh tạo đà cho cảm hứng sáng tạo nghệ
chém chết Giao long để cứu
mẹ thời các Vua Hùng, thể thuật ngôn từ (cổ tích, ca dao tục ngữ, thành ngữ)
hiện tấm lòng báo hiếu của và mỹ thuật tạo hình dân gian qua các thế hệ.
người con luôn vì dân vì
nước. Bước vào thế giới cổ
Nam (Nguyễn Đổng Chi) conrắn
tích, rắn còn hiện diện qua Đền thờ thần rắn tại xã Cẩm Lương, Cẩm Thủy, Thanh Hóa.
nhiều biến thể trong các
vai của trăn tinh hay chằn Hình ảnh mãng xà trên
Cửu đỉnh của triều Nguyễn.
lâu năm chuyên đi hại Hình tượng
tinh. Người Việt qua các thế
Ảnh tư liệu
hệ vẫn truyền lưu cổ tích
Thạch Sanh nổi tiếng, trong
đó ám ảnh hình tượng con
chằn tinh vốn được tu luyện
người, bắt dân làng thường
niên phải hiến sinh cho nó
một mạng người, nhưng
cuối cùng đã bị tiêu diệt
bởi tráng sĩ Thạch Sanh
hiền lành, dũng cảm. Trong
bộ Kho tàng cổ tích Việt Việt

đã sưu tập hơn chục truyện
đề cập đến hình tượng con
rắn với các biến thể khác
nhau như giao long, thuồng trong văn hóa
luồng, chằn tinh, mãng
xà, xà tinh, trong đó nội
dung có truyện kể về tính
thiện của loài rắn, giúp đỡ
dân làng, được người dân
ca ngợi, phụng thờ, lại có
truyện trực diện coi rắn là
loại ác độc, chuyên làm hại
dân lành, bị người dân xa
lánh, ghét bỏ. GS.TS. Bùi QuAng thAnh
Bên cạnh sự hiện diện Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam
của con rắn với các vai vế
và biến thể tên gọi khác
nhau trong kho tàng truyền người, lòng dạ ác hiểm, hãm cây núc nác, có nhà hiển thủy: “Đôi ta như rắn liu điện thờ, coi rắn như một vị
thuyết và cổ tích, chúng hại kẻ khác); Miệng hùm vinh!”. Cũng có thể hình điu; Nước chảy mặc nước thần bổ trợ trong đời sống văn
ta còn có thể nhận diện rắn độc (Chỉ nơi hiểm nguy ảnh rắn được vay mượn để ta dìu lấy nhau!...”. Và như hóa tâm linh cộng đồng qua các
được khá rõ hình tượng con độc địa, ai đến đó sẽ bị thể hiện thái độ trước các vậy, trong thế giới của nghệ thế hệ.
rắn được tiếp nhận, phản phân thây, tan xương nát mối quan hệ xã hội, ý thức thuật ngôn từ dân gian, qua 2. Hình tượng rắn trong thực
ánh qua kho tàng tục ngữ, thịt không thể sống sót trở về sự phân chia giàu nghèo, hệ thống truyền thuyết, cổ hành tín ngưỡng
thành ngữ, ca dao, đồng dao về được); Vẽ rắn thêm chân qua đó gửi gắm lời nhắc tích, ca dao, tục ngữ, thành
của người Việt. Đằng sau (Chỉ những việc làm không nhở bóng gió nhưng thâm ngữ... dễ dàng nhận diện Từ buổi bình minh của
mỗi câu tục ngữ, thành ngữ cần thiết, thừa thãi phản thúy và có ý nghĩa cảnh được hình tượng - hình ảnh nhân loại, tục thờ rắn đã ra
hoặc mỗi bài ca dao, đồng tác dụng); Hùm tha rắn cắn tỉnh: “Khó khăn ở quán ở con rắn với các biến thể đời và bám trụ ở nhiều nền
dao là bóng dáng muôn (Không gặp tai ương này thì lều; Bà cô, ông cậu chẳng đa dạng khác nhau, vừa văn minh cổ đại. Cũng theo tín
hình vạn trạng của con rắn gặp hoạn nạn khác)... điều hỏi sao; Giàu sang ở gắn với cái ác, gian manh, ngưỡng mang tính nhân loại
trong các hành trạng hay Và trong thế giới của tận bên Lào; Hùm tha rắn lọc lừa (nọc độc giết người, ấy, tục thờ rắn đã là một tín
ngóc ngách của đời sống dân ca dao, đồng dao, hò vè, cắn, tìm vào cho nhanh”. sống trong bóng tối), khó ngưỡng nguyên thủy của người
chúng từ những bối cảnh con rắn cũng luôn được Nhưng nhiều khi hình ảnh làm thân thiện; nhưng cũng Việt với ý nghĩa thờ Thủy tổ
khác nhau, từ các cách biểu viện dẫn hoặc vay mượn rắn lại được vay mượn để có thời khắc rắn được coi và thờ Thủy thần. Là cư dân
hiện mang tính ẩn dụ hay hình ảnh để minh họa cho nhen lên những câu hát là người bạn phù trợ mỗi có nguồn gốc nông nghiệp của
trực diện bộc lộ những biểu những tâm tư, suy nghĩ, nghĩa tình, giận hờn bóng khi gặp hoạn nạn về vật văn minh lúa nước, sinh kế
cảm, thái độ khác nhau. tình cảm, thái độ của con gió, nhẹ nhành nhưng cũng chất hay tình cảm, nhất là trên địa hình một châu thổ
Chính vì thế, ngay tại thời người trong mối quan hệ thâm thúy và có văn hóa đối với thành phần ở đáy có nhiều sông ngòi giăng mắc
điểm của xã hội đương đại, với môi trường văn hóa sinh ngay trong bối cảnh gặp xã hội. Cũng vì những đặc nối các vùng quê với nhau. Đó
người đời vẫn truyền tụng, thái, môi trường văn hóa nhau giữa hội làng: “Con tính khó để con người thân cũng là môi trường thuận lợi
vận dụng các câu tục ngữ, nhân văn và môi trường rắn hổ đất nằm trên cây thiện ở rắn, mà, trải qua để loài rắn sinh sôi nảy nở, cọ
thành ngữ quen thuộc, thay văn hóa xã hội. Đó có thể thục địa; Con ngựa nhà trời những trải nghiệm trong xát với đời sống của con người.
cho các minh giải hay suy là tiếng hát vui nhộn, giải ăn cỏ chỉ thiên; Trách anh cuộc sống, tiềm thức con Mang hai thuộc tính tốt (góp
nghĩ của mình về người đời, trí hồn nhiên của người lao bạn tình gian dối đảo điên; người lại hướng đến sợ rắn, phần vào ẩm thực, ngâm thuốc
về cuộc đời và thế sự. Đó động trong thời khắc ngơi Gạt em xuống chốn huỳnh cầu thân với rắn, cầu mong chữa bệnh) và xấu (nọc độc
là sự quen thuộc của hàng nghỉ ngoài đồng: “Bao giờ tuyền bỏ em!”. Hoặc trong rắn không ác hại với con giết người và súc vật), rắn đã
loạt tục ngữ, thành ngữ: cho đến tháng ba, ếch cắn lời bộc bạch tâm sự chân người và đi đến thần thánh được hình tượng hóa và thần
Khẩu Phật tâm xà (Kẻ đạo cổ rắn tha ra ngoài đồng”; thật, tuy mộc mạc nhưng hóa loài rắn, rước rắn vào thánh hóa, trở thành lực lượng
đức giả, miệng nói thương “Rồng rắn lên mây có cái ấm lòng bởi mối tình chung không gian thiêng ở các thần bí siêu nhiên, vừa có khả

12