Page 109 - Báo Quảng Ninh - Số Tết Âm Lịch

CHÂN TRẦN TRÊN THAN NÓNG
Nhảy lửa là nghi lễ được nhân dân, du khách mong chờ nhất trong
khuôn khổ Lễ hội Bàn Vương, huyện Ba Chẽ. Đây là một nghi thức kế tục
của nghi lễ cúng Bàn Vương nhằm bảo vệ gia đình, dòng họ, bản làng,
cầu mong bình an và mùa màng bội thu, đồng thời làm minh chứng cho
sức mạnh của con người trong quá trình lao động, hướng cộng đồng tới cái
thiện, đoàn kết và giúp đỡ lẫn nhau.
Để có thể nhảy lửa, người ta chuẩn bị một khoảng sân rộng. Thanh niên
trong bản làng tập trung củi mang về xếp lên nhau để đêm nhóm lên như
kiểu lửa trại. Củi để nhảy lửa có thể bằng bất cứ gỗ gì miễn là gỗ có nguồn
gốc sạch sẽ và chỉ đốt trong một lần. Tuy nhiên, người ta thường chọn các
loài cây gỗ lớn, khi cháy than sẽ đượm và lâu tàn. Một số nơi có điều kiện
kinh tế hơn và để cho lửa bén nhanh người ta mua than hoa về dùng. Điều
quan trọng ngọn lửa phải được nhóm lên từ lửa của chiếc đèn trên mâm lễ.
Theo quan niệm, đó là ngọn lửa thiêng, nơi ngự trị của thần lửa.
Thành viên tham gia nhảy lửa có khoảng từ 8 đến 10 người, là trước đây
những thanh niên khỏe mạnh trong bản và họ coi việc nhảy vào lửa như
là trải qua quá trình cấp sắc để chính thức được công nhận trưởng thành.
Tuy nhiên, hiện nay người nhảy lửa chỉ có thể là các thầy cúng. Mỗi người
thường nhảy lửa trong vòng 3-4 phút rồi ra. Người nhảy lửa quan niệm rằng,
thời gian chơi với lửa hay đi trên than hồng ngắn dài khác nhau là tùy theo
sức mạnh được thần linh ban cho. Khi hết sức mạnh, thì sẽ tự động bị đẩy Thầy cúng thổi tù và ra hiệu lệnh nhóm lửa khi hoàng hôn xuống.
ra khỏi đống lửa. Nhiều người trở về ngồi lễ và lại lắc lư trong tiếng nhạc,
chờ những nguồn sức mạnh mới.
Những người khác thì tiếp tục nhảy lửa sau khi đã làm lễ “nhập đồng”. Tại xã Bình Dân, huyện Vân Đồn, bắt đầu từ năm 2008, Lễ hội Đại phan
Khi đã có cảm giác thăng hoa kiểu lên đồng rồi thì một người có thể tham được khôi phục lại sau nhiều năm gián đoạn. Cũng từ đó, cộng đồng dân tộc
gia nhảy nhiều lần, qua đó thể hiện sức mạnh, sự khéo léo và nhanh nhẹn Sán Dìu ở Quảng Ninh tổ chức Lễ hội Đại phan nhiều hơn. Trong lễ hội không
của mình. Cứ thế, họ lao vào nhảy múa giữa đống lửa đang đỏ hồng với thể thiếu được nghi lễ lội than, nhảy lửa. Lễ nhảy lửa có tác động mạnh mẽ,
bàn chân trần. sâu sắc đến đời sống tâm linh, góp phần hun đúc nên tâm hồn, tính cách con
Thậm chí có người vừa nhảy vừa dùng tay bốc than tung lên, ánh than người, thể hiện sức mạnh phi thường của con người dám đương đầu với mọi
phủ kín một màu đỏ rực xung quanh người nhảy. Những người tham gia khó khăn, thách thức, xua đuổi những điều không may mắn.
nhảy lửa còn dùng cả tay và chân trần để phá đống than đỏ rực cho tới khi
tàn lửa. Khi nhảy họ nhắm mắt và như được thần dẫn đi nên bản thân họ ĐỘC ĐÁO VÀ HUYỀN BÍ
không biết là đang lao vào đống lửa. Những cục than hồng bay lên trong Trong thế giới quan của mình, bà con các dân tộc Dao, dân tộc Sán Dìu
không trung. Tàn tro tung toé ra xung quanh phát sáng như ánh pháo hoa ở Quảng Ninh đều tin rằng xung quanh họ có các vị thần che chở, đùm bọc,
trong đêm đen tạo cảm giác huyền hoặc. giúp đỡ họ vượt qua nguy hiểm, hoạn nạn để tồn tại và mưu sinh. Đối với họ,
Bà con dân tộc và du khách đứng xung quanh dường như cũng muốn vị thần tối cao nhất là thần lửa và ngọn lửa mang lại sự may mắn cho họ, vì
nhún nhảy theo tiếng trống. Lễ nhảy lửa đạt đến độ vui nhất khi mà tất cả vậy khi lễ hội nhảy lửa diễn ra thì tất cả mọi người trong làng đều có mặt để
những người đứng xem đều bị cuốn theo, tự nhiên cảm thấy mình như có hò reo cổ vũ.
thêm sức mạnh, có thêm niềm hứng khởi vui sống yêu đời hơn. Đây là nghi So với nhiều nghi lễ khác thì nhảy lửa là nghi lễ được tổ chức khá giản đơn,
lễ mới được phục dựng. Lễ nhảy lửa thường sẽ do các nghệ nhân là thầy nhẹ nhàng từ lễ vật đến bài cúng. Có khi người ta không cần mâm lễ thịnh
mo người Dao Thanh Phán trình diễn, người dân và du khách chỉ thưởng soạn có rượu, có thịt gà, thịt lợn... mà chỉ đơn giản là một bát nước lã để trên
lãm chứ không trực tiếp tham gia. Tiết mục này đòi hỏi phải là người có kinh bàn thờ. Vật phẩm dâng thần khá đơn giản còn khoa cúng cũng khá ngắn
nghiệm lâu năm mới làm được. gọn với các bài cúng lễ tạ ơn, lễ cúng lúa mới, giải hạn, chữa bệnh cho dân
Cùng với dân tộc Dao, người Sán Dìu Quảng Ninh cũng có tục nhảy lửa. bản... mới mời được thần về. Đặc biệt thầy cúng phải giữ cho thân tâm thanh
Nhảy lửa xuất hiện trong lễ Đại phan (nghĩa là cơm lớn, một lễ hội mừng tịnh, trước đó vài ngày phải kiêng cữ, không được phép gần gũi với phụ nữ.
cơm mới), người Sán Dìu gọi là lội than và coi đó như là nghi lễ rửa tội. Những người nhảy lửa hay lội than luôn tâm niệm rằng họ được thần linh
Trong lễ đại phan của đồng bào Sán Dìu ở xã Bình Dân (huyện Vân Đồn), chấp nhận. Vì thế cho nên họ có đi trên than hồng thì da thịt hoàn toàn không
xã Hải Hoà (TP Cẩm Phả) và xã Thống Nhất (TP Hạ Long) đều đã thực có vết bỏng. Thậm chí, còn bị than vung vãi bắn vào mà quần áo, tóc cũng
hiện nghi lễ lội than. không có một vệt cháy xém nào. Trong khi những người xem xung quanh khi
Vào buổi chiều muộn, trước ngày hội chính, tại sân tổ chức lễ hội người bị bắn tàn tro, quần áo còn thủng lỗ chỗ.
ta sẽ đốt sẵn một đống than củi lớn. Trong quan niệm của người Sán Dìu, Ngoài Quảng Ninh, nhảy lửa cũng là một nghi lễ truyền thống của người
lửa là của thần linh, có thể đốt cháy vạn vật. Theo tục lệ của một số dân dân tộc ở các địa phương khác như người Pà Thẻn ở Tuyên Quang, Hà Giang;
tộc, thân thể con người khi chết đi được hỏa táng, mọi tội lỗi ở cõi trần gian người Dao đỏ ở Hà Giang, Lào Cai... Trong số này, Lễ nhảy lửa của người Pà
sẽ được rũ bỏ để về với cõi vĩnh hằng. Thẻn đã có 2 lần được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.
Sau khi các thầy cúng đốt củi lấy tro than trải ra thành một quãng đường Lần 1, di sản này đã được công nhận ở lĩnh vực lễ hội truyền thống do cộng
dài 4 thước (khoảng 6,5m), thầy cúng sẽ thực hiện nghi thức lội than này đồng người Pà Thẻn ở xã Tân Bắc, huyện Quang Bình, tỉnh Hà Giang thực
trước. Những người trong làng muốn đi qua than hồng phải lần lượt đi chân hành (văn bản số 5079/QĐ-BVHTTDL, ngày 27/12/2012). Lần thứ 2 là vào
trần nhúng vào một chậu nước có màu xanh mới được phép qua đường đầu tháng 6/2023, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã cấp chứng nhận Lễ
than ấy. Họ coi đó là cách để thanh lọc tâm tư, trút bỏ phiền muộn như một nhảy lửa của người Pà Thẻn, xã Hồng Quang (Lâm Bình), tỉnh Tuyên Quang
cách rửa tội như nghi thức bên nhà thờ Công giáo. vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Người Sán Dìu coi việc đi trên lửa cũng là để đốt hết mọi tội lỗi của mình Hiện nay vẫn chưa có nghiên cứu sâu nào về tục nhảy lửa, lội than của
đã phạm trên đời. Đó là lý do giải thích vì sao nghi lễ đi trên than hồng các dân tộc ở Quảng Ninh, cũng chưa biết mối liên quan giữa tập tục nhảy
thường tổ chức vào ban đêm, khi trời đất giao hòa chỉ một màu, đó cũng là lửa, lội than của người Dao, người Sán Dìu ở Quảng Ninh với người Pà Thẻn,
lúc trời đất cùng chứng giám mọi tội lỗi tiêu tan cùng với ánh lửa. người Dao đỏ ở các nơi khác. Tuy nhiên, tập tục nhảy lửa ở các nơi đều có
chung ý nghĩa tạ ơn thần linh phù hộ cho một năm mùa màng tốt tươi, cuộc
sống no ấm, dân làng khỏe mạnh không ốm đau bệnh tật. Theo quan niệm
của người nhảy lửa, để có sự phù hộ của thần linh thì những nghệ nhân nhảy
lửa phải tâm sáng, lòng thành, cũng phải được rèn luyện, hỗ trợ từ những
người đi trước.
Nghệ nhân dân gian Triệu Thanh Xuân, ở thôn Nà Bắp, xã Đồn Đạc,
huyện Ba Chẽ, cho biết: “Nghi lễ nhảy lửa ít nhất phải có 4 người tham gia.
Những người tham gia phải được luyện tập để đi chân trần trên than đỏ lửa.
Cá nhân tôi đã làm nghi lễ này 4 lần. Đây là nghi lễ mang tính tâm linh do
những nghệ nhân hoặc người được rèn luyện mới thực hiện được. Tôi mong
các bạn nhỏ không nên vì tò mò mà tự làm theo".
Nghi lễ nhảy lửa được thực hiện trong đêm tối và dù nó mang màu sắc
huyền bí tâm linh nhưng vẫn thiên về phần hội hơn phần lễ. Lễ nhảy lửa cũng
là dịp để đồng bào tạ ơn thần linh phù hộ cho một năm mùa màng tốt tươi,
cuộc sống no ấm, dân làng khỏe mạnh không ốm đau bệnh tật, qua đó góp
phần giáo dục truyền thống, tinh thần cố kết cộng đồng làng bản thêm bền
chặt. Đây chính là một loại hình di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc có tác
dụng tạo niềm tin, khơi dậy sức mạnh nội sinh đóng góp cho sự phát triển kinh
tế - xã hội bền vững, góp phần xây dựng quê hương đất nước, đồng thời có
thể khai thác để thu hút khách du lịch khi muốn khám phá văn hóa các dân
tộc Quảng Ninhn
Nghi lễ lội than trong Lễ hội Đại phan của
đồng bào dân tộc Sán Dìu ở xã Hải Hòa,
TP Cẩm Phả.

Quảng Ninh 107
Xuân Ất Tỵ 2025