Page 23 - Báo Công Lý - Số Tết Dương Lịch

[22] Chúc mừng năm mới 2025 Số 1+2 (2271+2272) Thứ Tư 1/1/2025 Số 1+2 (2271+2272) Thứ Tư 1/1/2025 Chúc mừng năm mới 2025 [23]

không thể thiếu trong hầu hết các nghi Để tiếng hát Then - đàn Tính Người
Qua bao thế hệ, lời Then mộc mạc,
tiếng đàn Tính rắt réo như một phần

lễ liên quan đến vòng đời; như một
phương tiện để chuyển tải ước nguyện mãi ngân vang
về sự bình an, hạnh phúc cho con người nặng lòng
và cộng đồng các dân tộc Tày, Nùng,
Thái... Với ý thức về tầm quan trọng của
việc bảo tồn di sản này, thế hệ trẻ và
những người yêu thích nghệ thuật hát với sử thi
Then đã không ngừng nỗ lực để giữ gìn,
phát huy giá trị, đưa hát Then bay xa

Một loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc Từ nhiều năm nay, ông lặn lội khắp các buôn làng trên đất Tây

Đồng bào gọi “then” nghĩa là “thiên” (trời). Vì Nguyên để sưu tầm, biên dịch và chép sử thi. Thành quả của
thế, điệu hát then được coi là điệu hát thần tiên. những năm tháng lao động miệt mài ấy là khoảng gần 30 bộ sử
Về miền Then để lắng nghe những thanh ấm áp, thi Tây Nguyên đồ sộ được ông xuất bản và dịch ra nhiều thứ
ngọt ngào của Then, được hòa mình vào thiên tiếng. Ông là Nghệ nhân A Jar, người dân tộc Xơ Đăng, ở thôn Plêi
nhiên và những người dân bản, để cảm nhận
được mạch nguồn di sản chảy mãi. Đôn, phường Quang Trung, thành phố Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Cái hay ở chỗ mỗi tỉnh thành và người Tày, Nghệ nhân A Jar trò chuyện cùng tác giả.
Nùng, Thái, then lại có giai điệu đặc trưng riêng
mà khi tiếng hát cất lên, chúng ta có thể nhận ra Đam mê bất tận
sự khác biệt. Ví như Then Lạng Sơn có giai điệu kinh nghiệm sống được tích lũy lâu hùng có công bảo vệ buôn làng, chống Trong bối cảnh các nghệ nhân có Tây Nguyện, mà chép lại sử thì nó còn
rộn ràng, vui vẻ. Then vùng Hà Giang, Tuyên Có gặp A Jar, nghe ông trải lòng về đời. Mỗi sử thi đều mang hồn cốt văn lại những thế lực đen tối, xấu xa. khả năng nhớ, hát, diễn xướng sử thi là mong ước, khát vọng của đồng bào.
Tây Nguyên đang ngày một ít dần,
Quang thường hay có câu mào đầu "Ới la" để dẫn chuyện đời, chuyện nghề mới thấy hóa, như thanh âm hùng vĩ của cuộc Những nhân vật trong sử thi không việc điều tra, sưu tầm, biên dịch, bảo Quả thật, nhìn vào kết quả đạt được
trong suốt quãng thời gian ấy mới
vào câu hát mang nét hùng dũng, uy nghiêm. Trình diễn hát Then tại Liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn Tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái lần thứ VII, năm 2024. được nghị lực phi thường của người sống cộng đồng dân tộc nơi đại ngàn, mang tính cá nhân, mà đại diện cho quản và xuất bản kho tàng sử thi Tây thấy cường độ làm việc của A Jar là
Then vùng Bắc Kạn, Thái Nguyên mang nét nhẹ đàn ông sinh năm 1947 ấy. Cuộc đời vọng về từ hàng nghìn năm lịch sử. ước vọng của cả cộng đồng, cho
ông, ngay từ khi sinh ra đã trôi lăn “Hồi còn nhỏ sống trong buôn, đi những cuộc đấu tranh vì lý tưởng Nguyên đang gấp rút chạy đua với đáng khâm phục và trân trọng.
nhàng, khoan thai và có nét hào sảng… Điều đó
dậy phong trào hát then, đồng thời tích cực sưu thanh niên địa phương. Nhiều nghệ nhân bởi trăn trở của người nghệ nhân với điệu then quê trong bể khổ. Cho đến giờ, khi sắp nhân văn cao cả. thời gian, thì công việc của những Vừa lắng nghe để gỡ băng, vừa
đã mang đến cho then sự phong phú, đa dạng đâu tôi cũng nghe cồng chiêng, nghe
tầm và lưu giữ các làn điệu then cổ. Ở các điểm niềm đam mê mà tìm đến với nhau thành lập hương, bà vẫn không ngừng rèn luyện mình, bền bước vào cái ngưỡng “cổ lai hy”, sóng người như A Jar vô cùng ý nghĩa. Nó phiên âm ra chữ viết của dân tộc, vừa
mà hiếm loại hình nghệ thuật truyền thống tâm kể sử thi. Khi lớn lên, tôi bắt đầu hiểu “Mỗi một tác phẩm sử thi kể một
du lịch cộng đồng của tỉnh Thái Nguyên như Làng nhóm, câu lạc bộ, hội… để từ đó, họ có cơ hội bỉ, tự đào tạo mình, công hiến, gìn giữ bản sắc to gió cả vẫn không thôi hắt vào ông được từng từ, từng câu, từng chữ. Lúc không chỉ đòi hỏi người dịch phải có huy động vốn liếng tiếng phổ thông
linh nào có được. câu chuyện liên quan đến nhiều chủ
văn hóa Tày Thái Hải, Làng du lịch cộng đồng Bản giao lưu, học hỏi, sống trong một không gian chỉ văn hóa dân tộc để ngọn lửa này tiếp tục được đay đả. đó mới thấy phục tổ tiên mình, không đề. Có những tác phẩm kể câu chuyện niềm đam mê, khả năng hiểu tường để phiên dịch, ông đã hoàn thành 24
Để then gần gũi hơn với khán giả hiện đại
Quyên, Câu lạc bộ Then ATK Định Hóa đã khai thác có tiếng then. Nhiều nghệ nhân, nhà khoa học với truyền từ thế hệ này đến thế hệ mai sau. Sinh ra trên mảnh đất Kon Tum, hiểu sao mà lại có thể sáng tác ra liên quan đến chủ đề về chiến tranh, tận tiếng địa phương, mà đồng thời bộ Sử thi! Trong đó, có những Hơmon
cũng như góp phần làm phong phú thêm đời
then như một nguồn tài nguyên văn hóa để thu niềm đam mê mãnh liệt với then đã ngày đêm, Đến nay bà đã truyền dạy cho hơn 700 học khi vừa mới 2 tuổi, A Jar đã mồ côi mẹ. những câu chuyện dài như vậy. Mà phải tuyệt đối trung thành với nội có độ dài đến 12 băng cát sét. Hiện
sống văn hóa tinh thần của con người thời đại hợp nhất bộ lạc, bộ tộc. Có những tác dung, ý tưởng của nghệ nhân hát kể.
hút du khách. vượt qua mọi khoảng cách địa lý, đến đến nơi xa viên, em nhỏ nhất mới học lớp 3, người cao niên Học hết cấp 1, ông lại mồ côi cha. Từ câu chuyện nào cũng rất là chi tiết, giờ, ông đang hoàn tất nốt bộ “Măng
mới, then cổ dần hình thành một loại then mới. xôi nhất để kiểm kê, sưu tầm, trao truyền, tổ chức nhất đã 86 tuổi. Nhiều người tiếp nối để trực tiếp phẩm lại thể hiện đề tài hôn nhân gia Công việc lặng thầm Lăng Săl Duông tung” (Măng Lăng vu
Đây là một hướng đi phù hợp bởi di sản văn hóa Tại Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh đều quảng bá… Tất cả đã giúp cho then trở nên sống trở thành những người tham gia vào công cuộc đó, hai chị em ông chịn tựa vào nhau được kể theo vần, theo điệu. Và càng đình, có những tác phẩm thể hiện về cáo cho Duông ăn cắp”, Sử thi Xơđăng
phi vật thể luôn có sự vận động theo đời sống, thành lập những câu lạc bộ hát then-đàn tính với động, là một món ăn tinh thần không thể thiếu gìn giữ các giá trị văn hóa của dân tộc. Qua những mà sống. Đến giờ, ký ức về tuổi thơ lớn càng hiểu thì tôi càng thích”, nghệ lao động sản xuất hay có những tác Với một người lâu nay vốn âm dài 8 băng cát sét).
thời gian và việc sân khấu hóa tín ngưỡng cũng hạt nhân là những bạn trẻ cùng niềm đam mê gìn được mỗi khi Tết đến, xuân về hay mỗi dịp vui… buổi truyền dạy, bà rất phấn khởi khi nhận thấy của A Jar toàn nhập nhòa những đói nhân A Jar tâm sự. phẩm thể hiện về đời sống tín thầm tâm huyết với mạch nguồn văn
nghèo và nước mắt. Ông gần như đơn
Trong những sử thi mà mình biên
là phương tiện để tiếp tục truyền bá tri thức về di giữ âm nhạc dân tộc; qua đó, đưa di sản then vào Đặc biệt, mỗi nghệ nhân then cũng như một người dân, nhất là lớp trẻ ngày nay đã hiểu, yêu độc trong “cuộc chiến sinh tồn”, phải Cũng theo nghệ nhân người Xơ ngưỡng. Và đặc biệt đằng sau đó là hóa dân tộc nhưng chưa có dịp chung soạn, có nhiều cuốn làm A Jar tâm
sản văn hóa dân tộc. hoạt động du lịch mở ra hướng đi mới cho nhiều Đăng này thì điều tạo nên sự khác biệt bức tranh vô cùng độc đáo như chúng tay làm được điều gì, với vốn kiến
địa phương trong bảo tồn và phát huy giá trị then người nghệ sĩ thực thụ. Họ không chỉ nhớ, chỉ hiểu hơn những câu hát then, đàn tính. tự mưu sinh, tự kiếm tiền trang trải giữa sử thi Tây Nguyên với nhiều sử thi ta chứng kiến trong thực tiễn liên thức tiếng Việt qua các nhà trường, đắc, như: “Giông, Giơ tơrit pơti dâng
Tại nhiều tỉnh, thành phía Bắc, bảo tồn then các làn điệu, các câu ca, thậm chí là chữ Hán (để Bà Hồng chia sẻ: “Đời không biết Then như cho việc học hành... với bề dày vốn sống lăn lộn cùng bà ie” (Giông, Giơ mồ côi từ nhỏ) qua lời
trong cộng đồng đã được chú trọng thực hiện với trong đời sống sinh hoạt văn nghệ. Then đã và đọc các sách Then bằng chữ Tày - Hán) mà còn chim không tiếng hót, như cây xanh không hoa, Sau khi tốt nghiệp Học viện Quốc khác trên thế giới đó là được lưu quan đến đời sống xã hội của các dân con bản làng mấy mươi năm… A Jar kể của nghệ nhân A Lưu, “Giông làm
việc mở các lớp truyền dạy then, khuyến khích đang được truyền thêm sức sống mạnh mẽ qua thành thạo trong việc sự dụng nhạc cụ âm nhạc lá; như cá không suối, sông... Mình đang làm một gia Hành chánh Sài Gòn vào tháng 2 truyền trong đời sống cộng đồng theo tộc tại Tây Nguyên”, nghệ nhân A Jar như cá gặp nước, hồ hởi bắt tay ngay nhà mồ”, “Giông hóa chim đại bang”,
thành lập các câu lạc bộ. Then được các bạn trẻ việc lồng ghép vào các hoạt động du lịch cộng như cây đàn tính, chùm xóc nhạc (xáu mạ), đôi công việc giống như khơi lại mạch ngầm con suối, năm 1974, A Jar làm đủ nghề kiếm phương thức truyền miệng, lưu giữ chia sẻ. vào việc gỡ băng (băng cassette ghi “Quỷ Te - Tô đuổi ăn thịt nàng Bar
đón nhận tích cực qua nhiều hoạt động cụ thể, đồng; thường xuyên góp mặt trong các chương khi còn có cả chiếc chuông đồng và những âm hay trồng một rừng cây, cho chim đàn về đậu... sống. Cũng trong những năm tháng trong trí nhớ của người dân và được Bước ngoặt lớn nhất và được nghệ âm lời Nghệ nhân dân gian kể mã”, “Duông đi ở đợ”, “Chàng Gring
hiện hữu trong cuộc sống. trình lễ hội, sự kiện chính trị của các địa phương. thanh từ động tác bật quạt. Cùng nhiều năm gắn Mình phải tuyên truyền làm sao để cho các bạn ấy, ông gặp cô sinh viên Sư phạm trình diễn trong các buổi sinh hoạt của nhân A Jar xem là “có ý nghĩa nhất” hơ’mon), phiên âm ra tiếng bản địa Kơtam”, “Giông đi buôn nồi”, “Giông
Ở Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Giang… di sản Nỗ lực bảo tồn di sản hát Then bó với then qua nhiều thăng trầm, các nghệ nhân trẻ biết đến giá trị của hát then, đàn tính trong YPứk, yêu rồi “bắt” về làm vợ. Đến giờ, cộng đồng. trong cuộc đời, đó là vào năm 1998, và dịch thành tiếng Việt phổ thông. cứu nàng Rang Hu”, “Duông hóa cọp”,

then phát triển mạnh mẽ ở hai loại hình là then Qua từng nỗ lực của các nghệ nhân, thế hệ đã trở thành một “kho tàng sống”, một “báu vật” văn hóa dân tộc Tày, Nùng, từ đó sẽ nối tiếp và giữ hai người vẫn sống hạnh phúc trong Ở mỗi dân tộc, sử thi lại có cách ông được Phó Giáo sư – Tiến sĩ Võ Có lẽ, thật hiếm công việc nào đòi “Giông-dư lưu lạc”...
tín ngưỡng và then văn nghệ. Hiện nay, tỉnh Lạng trẻ và những người yêu nghệ thuật, then đã và vô giá của văn hóa dân tộc. Họ cũng luôn ý thức gìn giá trị văn hóa này trường tồn”. ngôi nhà nhỏ bên dòng sông Đăk BLa. gọi khác nhau, người Ê Đê gọi là Khan, Quang Trọng (Phó Viện trưởng Viện hỏi con người ta phải cẩn thận, tỉ mẩn Tuy bản thân cũng biết nhiều thứ
Sơn có hơn 500 nghệ nhân thực hành then, hơn đang trở thành biểu tượng văn hóa, kết nối tâm được trách nhiệm của mình để giữ cho then Điều này đang khẳng định giá trị tinh thần to Dù cuộc sống bộn bề lo toan, người Jrai gọi là Hri, người M’nông gọi Nghiên cứu Văn hóa thuộc Viện Khoa như việc chép sử thi. Vừa lắng nghe tiếng của các tộc người thiểu số khác
60 câu lạc bộ hát then - đàn tính với khoảng 1.500 hồn các dân tộc Tày, Nùng, Thái... Nhiều nghệ không bị mai một, không bị lai căng để bảo tồn lớn của di sản này trong lòng quần chúng. Đây nhưng, do có niềm đam mê bất tận là Ot Ndrông hay người Ba Na gọi là học xã hội Việt Nam) mời biên dịch để gỡ băng, vừa phiên âm ra chữ viết nhau, được trau dồi tiếng Việt khá bài
thành viên tham gia, tạo nên phong trào hát then nhân vì đam mê với then mà tích cực sáng tác, những tinh hoa của then, của văn hóa Tày, Nùng cũng là tiền đề quan trọng để các cấp, ngành chức với hát kể, diễn xướng sử thi nên mỗi Hamon. Tuy nhiên, đặc điểm chung là những bộ sử thi dân gian của các tộc của dân tộc ấy, vừa huy động vốn bản, chưa kể biết cả tiếng Anh, tiếng
sâu rộng. miệt mài truyền dạy hát then cho con, cháu, nói chung, văn hóa dân tộc nói riêng. năng đặt mục tiêu bảo tồn và phát huy giá trị văn khi có thời gian rảnh rỗi, A Jar lại tìm trong nội dung mỗi sử thi đều chứa người Ba Na và Xơ Đăng. Phần lớn liếng tiếng phổ thông để phiên dịch. pháp, nhưng thỉnh thoảng việc biên
Tại Cao Bằng, hát then - đàn tính là niềm tự Như Nghệ nhân ưu tú Chu Thị Thà (Sinh năm hóa đậm đà bản sắc dân tộc, làm nguồn lực nội đến với những nghệ nhân lão làng đựng những biến cố của dân tộc, xoay những bộ sử thi đó đều ở dạng băng Mỗi bộ Sử thi có độ dài bình quân trên dịch gặp đôi chỗ còn khúc mắc, A Jar
hào của nhân dân trong tỉnh. Trên địa bàn tỉnh 1942 tại huyện Bình Nguyên, Cao Bằng) sinh ra sinh, thúc đẩy sự phát triển bền vững của địa trên đất Tây Nguyên để được đắm quanh những chiến công của các anh cát sét mới vừa được sưu tầm điền dã. dưới 10 băng cassette loại 90 phút, lại tìm gặp cánh anh em ở Hội Văn
đang có khoảng 700 câu lạc bộ văn nghệ quần trong một gia đình có truyền thống Then. Bà làm phương, trong đó có bảo tồn và phát huy giá trị chìm, thả hồn mình trong những câu nếu in cũng tầm trên dưới 500 trang học nghệ thuật Tỉnh để tham khảo,
chúng, nòng cốt là hát then. Gần đây, Cao Bằng lẩu then từ năm 1992, đến nay là gần 30 năm. di sản văn hóa của đồng bào các dân tộc thiểu số. chuyện nhuốm màu huyền thoại. khổ lớn. đối chiếu rồi từ đó chọn từ, lọc ý.
duy trì tổ chức liên hoan hát then, đàn tính cấp Dòng then của bà là bụt then kiêm cả văn và võ. Và điều tạo nên tiếng vang của âm nhạc dân Cũng chính từ những tháng ngày Mọi công đoạn A Jar đều làm Tính trung bình, để hoàn thành
tỉnh. Hội Bảo tồn dân ca dân tộc của tỉnh Cao Cùng với nhiều năm gắn bó với Then, bà Thà cũng gian không chỉ nằm ở người nghệ sĩ làm nghề lâu rong ruổi ấy, A Jar đã tích lũy cho mình (viết) bằng tay (vì chưa thạo, và cũng mỗi bộ sử thi, A Jar phải mất nửa năm
Bằng rất chú trọng hoạt động, sưu tầm nghiên tích cực tham gia truyền dạy hát Then tại địa năm, mà còn là việc trao truyền và nối tiếp giá một vốn hiểu biết đầy đặn về nét sinh chưa có máy vi tính). Không những lao động cật lực. Đó là chưa nói đến
cứu và bảo tồn các làn điệu dân ca dân tộc với hơn phương. Bà vui vẻ cho biết: “Phong trào hát Then trị, tình yêu làn điệu truyền thống cho nhiều thế hoạt văn hóa, phong tục, thông thạo thế, do lời hát của các nghệ nhân sử cái chuyện ông còn phải lo cơm áo
2.000 hội viên tham gia, tạo nên phong trào hát và học hát bây giờ khá sôi nổi. Người ta vẫn mời hệ sau. Bởi “tre già măng mọc”, cần có các thế được ngôn ngữ của nhiều dân tộc trên dụng khi diễn xuất thường là những gạo tiền, còn phải tham gia các công
then rộng khắp. Nhiều nghệ nhân mở lớp truyền tôi đi hát. Năm trước tôi được giải vàng tại Liên hệ trước truyền lại kinh nghiệm cho thế hệ sau; mảnh đất bazan. Thế cho nên, tính từ cổ, ngoài đời hiện nay rất ít sử tác xã hội khác.
dạy hát then, trao truyền giá trị di sản cho thế hệ hoan hát then đàn tính tỉnh Cao Bằng tổ chức tại và muốn bảo tồn, phát triển được, phải có các đến thời điểm hiện tại, ông là một dụng, nên để hiểu được đúng nghĩa, A Jar bảo rằng, ông là người may
sau. Riêng năm học 2023-2024, ngành văn hóa Bản Giốc. Rồi các cháu đi học then nhiều lắm. Tôi bạn trẻ noi theo, kế thừa và phát huy giá trị ấy. trong số rất ít nghệ nhân thuộc, hiểu đôi khi A Jar lại phải cất công tìm gặp mắn khi có một người vợ biết cảm
tỉnh Cao Bằng phối hợp ngành giáo dục và đào rất vui”. Phải chăng hát then, đàn tính không còn là sở và biên dịch được sử thi. nghệ nhân đã hát bài đó để hỏi lại. thông, chia sẻ. Bà không chỉ chu
tạo đã đưa hát then vào giảng dạy thử nghiệm Hay như Nghệ nhân nhân dân Hoàng Thị Bích thích, đam mê cá nhân, mà đã trở thành nỗi Theo nghệ nhân A Jar thì đối với Suốt nhiều năm nay, A Jar vẫn toàn mọi nhẽ trong gia đình, mà còn
tại một số trường học, khuyến khích thế hệ trẻ Hồng nhất (huyện Định Hóa, Thái Nguyên), một niềm trăn trở, khao khát của người nghệ nhân dân tộc Xơ Đăng nói riêng và các dân ngày đêm thầm lặng làm cái công hỗ trợ, giúp đỡ, động viên ông trong
tìm hiểu, yêu thích loại hình dân ca này. trong những “đại thụ” được mọi người biết đến về sự phát triển của cộng đồng yêu then, về công tộc thiểu số Tây Nguyên nói chung, sử việc đầy ý nghĩa ấy. Không chỉ đơn công việc bảo tồn, lưu giữ “hồn cốt”
Tại Tuyên Quang hiện nay có 70 câu lạc bộ hát Ngày càng nhiều người trẻ yêu thích hát nhiều. Ở tuổi gần 80 nhưng dường như niềm đam cuộc bảo tồn giá trị âm nhạc dân gian ở hiện tại thi chứa đựng cả một bề dày văn hóa, Số nghệ nhân biết hát kể sử thi trên đất Tây Nguyên ngày càng thuần là lưu giữ được “hồn cốt” văn văn hóa Tây Nguyên để nó không bị
then-đàn tính với các nghệ nhân là nòng cốt, khơi then. mê ấy vẫn còn nguyên vẹn, nhưng còn đó, những và mãi về sau? HẢI THANH một chiều dài lịch sử, cũng như những thưa vắng. hóa phi vật thể của bà con các dân tộc lãng phai đi. T. THÀNH