Page 24 - An Ninh Biên Giới _ Số Tết Âm Lịch

24 Số 3 - Chủ nhật 19/1/2025

HìnH tượng rắn

trong tâm thức người Việt

n Giáo sư, Tiến sĩ TrịNH SiNH
Hình Nhiêm Xà trên Anh Đỉnh.
Một trong những con vật ẢNH: TRịNH SINH
rất gần gũi với con người là
rắn. Nó có mặt ở rất nhiều
quốc gia trên thế giới, từ Hình tượng rắn ở mỗi vùng
các câu chuyện truyền đất được thể hiện các sắc thái
thuyết, trong các đền thờ, khác nhau, nhưng đều mang ý
trong nghệ thuật tạo hình nghĩa chung: đây là một trong
xưa nay. Thế nhưng, rắn là những con vật gần gũi với đời
“ác quỷ hay thiên thần” thì sống thực của con người,
vẫn còn nhiều cuộc tranh được thần thánh hóa và ngự
luận, chỉ biết rằng, theo trị trong đời sống tâm linh,
thống kê, trong kho tàng tâm thức của loài người lâu
truyện cổ tích Việt Nam, có dài nhất.
khoảng 200 truyện thì đã
có tới 11 truyện liên quan
đến loài rắn. Dẫu là quỷ hay kỷ, các nhà khảo cổ đã tìm được pho
là thần thì rắn cũng đóng tượng rắn bằng đá miêu tả một con rắn
thần đang dùng hàm răng nhọn hoắt tự
vai trò lớn trong tâm thức cắn xé thân mình, như thể hiện nỗi oan
và cuộc sống của con người. không thể giãi bày được. Tượng rắn
Để giải mã hình tượng rắn này tìm được ở chính đền thờ Thái sư
là một công việc cần làm để Hình tượng Thanh Xà đại tướng trong điện Mẫu ở chùa Đông Sơn. ở Đông Cứu, Gia Bình, Bắc Ninh. Vụ
hiểu về loài vật còn nhiều bí ẢNH: TRịNH SINH án nữa là vụ rắn báo oán đã gây nên
ẩn này. cái chết cho Đại thần Nguyễn Trãi. Có
lẽ, đây là một câu chuyện truyền thuyết
mà người đời thêu dệt để minh oan cho
Rắn trong điện thờ Mẫu. Sau khi ông và sau đó, chính nhà Lê cũng giải
1.tín ngưỡng thờ Mẫu được vinh oan cho ông.
danh ở tầm thế giới thì nhiều điện thờ Trong một quãng thời gian dài
Mẫu mọc lên khắp nơi, nhiều người vào 5.hình tượng rắn vắng bóng trong
thắp hương cho các Mẫu thấy cuốn nghệ thuật tạo hình, có lẽ rắn đã “lột
trên xà của điện có đôi rắn đang châu xác” để trở thành rồng trong nhiều thế
đầu vào ban thờ và không hiểu tại sao. kỷ của nhà nước Đại Việt. Nhưng rắn
Đó chính là đôi rắn đã được “nhân cách vẫn được người Việt tôn là Thần Trị
hóa” thành... Thanh Xà đại tướng (rắn Thủy và thờ ở nhiều đền, miếu, nhất là
màu xanh) và Bạch Xà đại tướng (rắn ven sông Hồng, sông Đuống và sông
màu trắng) mà người đời quen gọi là Cầu, có đến hơn 300 ngôi đền thờ rắn.
ông Lốt. Hình tượng của ông Lốt là Khi thì rắn hóa thân vào thần Linh
thần diệt quỷ, trừ tà, trị thủy... Vào chùa Lang, Tam Giang, khi thì là Ông Dài,
hay đền mà thấy đôi rắn này thì chắc Ông Cụt... Người Mường ở vùng suối
chắn là dấu hiệu của ban thờ Mẫu chứ cá Cẩm Lương, huyện Cẩm Thủy cũng
không phải là ban thờ Phật. lập đền thờ rắn thần. Trong truyện kể
Chuyện rắn trên Cửu Đỉnh. Hoàng “Quắm tố Mướng” của người Thái Đen
2.đế Minh Mạng đã cho đúc 9 cái cũng kể về tục thờ rắn hổ mang và sự
đỉnh bằng đồng, nay vẫn còn bày ở Đại tích thủ lĩnh người Thái là Lò Lẹt đã lấy
Hình tượng rắn uốn khúc được nghệ nhân thời Lý khắc thành hình rồng trên bệ
Nội, Huế. Ông đã tuyển chọn các hình tên hiệu là Ngu Háu (rắn hổ mang) để
đá chùa Phật Tích. ẢNH: TRịNH SINH
từ mặt trời, tinh tú, các loài vật... mỗi làm chủ đất Mường Muội.
thứ chọn một để trang trí trên thân đỉnh. 1,5m. Cái dáng nghển đầu này thường Hoa vào bụng, lưng và hai bắp đùi Hình tượng rắn trong văn hóa
Tuy nhiên, đến loài rắn (xà) thì lại đại gặp ở trong cái màn biểu diễn đầu lắc trong cuộc chiến chống Nguyên Mông. 6.Chăm Pa và văn hóa Khmer ở
diện là 2 con: Mãng Xà và Nhiêm Xà. lư theo tiếng sáo của những nhà thôi Hình tượng con rồng đã dần dần được nước ta có sự ảnh hưởng từ hình
Nhiều người dịch nghĩa chữ Hán của 2 miên Ấn Độ. cụ thể hóa, đó là con vật không có trên tượng rắn của nền văn minh Ấn Độ với
con này thì đều cho đó là loài... trăn. Người Việt biết đến rắn đầu tiên thực tế, nhưng lại có thân hình giống Hindu giáo và Phật giáo, từ đầu Công
Thực ra, trong tiếng Việt thì trăn và rắn 3.qua truyền thuyết về Lạc Long với loài rắn, uốn khúc. nguyên đến nay. Cùng với làn sóng tín
là 2 con khác nhau về kích thước, tập Quân và Âu Cơ là vị Thủy tổ sinh ra Cũng vào thời Lý Trần, qua nhiều ngưỡng thờ rắn tràn đến, thì ngoài
tính. Những nghệ sĩ đúc Cửu Đỉnh chắc Hùng Vương trong thời dựng nước Văn hình ảnh của con rồng, người xưa đã nước ta còn có ở những nước như Lào,
phải cân nhắc kỹ càng khi chọn, mặc Lang. Ngay chữ Lạc Long cũng đã nói tạo ra từ hình tượng rắn được cách Campuchia, Thái Lan nữa. Theo truyền
dầu chữ Hán đều gọi là... xà, nhưng lên nguồn gốc con rồng (Long) của vị điệu: thân rắn, vảy rắn nhưng lại được thuyết Ấn Độ, rắn hổ mang được nằm
tiếng Việt có phần tinh tế hơn khi phân Thủy tổ mà con rồng thì là loài không gắn các bộ phận của các con vật khác trên cổ thần Shiva, còn thần Vishnu thì
biệt hai con, nên vẫn đúc cả rắn và có trong thực tế, nhưng ban đầu lại để tạo hình cái đầu với vòi mềm mại, thường được miêu tả ngủ trên lưng con
trăn. Xem lại hình khắc trên đỉnh, mới mang dáng vẻ một phần của loài rắn. cặp răng nanh, có 4 chân và móng rắn 7 đầu. Rắn hổ mang được gọi là
thấy Nhiêm Xà không thể là trăn được. Thư tịch đã kể nhiều về con rồng, theo chim... Sau thời Lý Trần thì con rồng thần Naga. Ý nghĩa của số lượng đầu
Cũng khó xác định Nhiêm Xà là loài đó, người Việt xăm mình để tránh Giao mới biến đổi nhiều và phong cách thân trên mình rắn Naga là: 3 đầu tượng
rắn gì. Có người cho rằng, với đặc tính Long làm hại. Sau đó, hình của một loạt uốn khúc thành nhiều đoạn đã mất đi trưng cho tam tài, 5 đầu tượng trưng
nằm cuộn tròn và đầu nghển cao, thì con cá sấu mà người xưa cho rằng đó cùng với hình tượng con rắn. cho ngũ hành phong thủy, 7 đầu tượng
rất giống tư thế của loài rắn hổ mang. là thuồng luồng là hình ảnh của Giao Hình tượng rắn còn liên quan đến trưng cho sự đắc đạo, 9 đầu tượng
Theo các nhà sinh học, trong nhiều Long được khắc trên trống đồng. Cho 4.hai vụ án oan trong lịch sử Việt trưng cho con đường dẫn đến thiên
trường hợp, loài rắn hổ mang khi bị đến thời Trần, với tục xăm mình đã Nam, vụ thứ nhất là vụ án Thái sư Lê đường... Hình tượng rắn còn được thể
kích thích, thưởng nghển đầu lên, được ghi vào sách Đại Việt sử ký toàn Văn Thịnh bị mang tiếng “hóa hổ” để hiện con rắn thần 9 đầu đang phình
nâng phần trước cơ thể khoảng 1/3 thư chép lại, cả vua, quan, lính đều hại vua Lý Nhân Tông trên hồ Dâm mang che chở cho Đức Phật khi đang
chiều dài, thậm chí nâng cao đến xăm hình “Thái Long”, nghĩa là Rồng Đàm (Hồ Tây) năm 1075. Sau nhiều thế thiền định dưới gốc cây bồ đề. n